هشدارهای پژوهشگر مرکز تحقیقات و آموزش گلستان نسبت به آتش زدن بقایای گیاهی گندم و جو پس از برداشت

پژوهشگر مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان گلستان نسبت به عواقب خطرناک آتش زدن بقایای گیاهی برجای مانده از برداشت گندم و جو هشدارداد.

به گزارش روابط عمومی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان گلستان، دکتر محمد اسماعیل اسدی پژوهشگر مجرب بخش تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی این مرکز در این باره اظهار داشت:  با توجه به فرا رسیدن فصل برداشت محصول گندم و جو در استان گلستان، برخی کشاورزان بعد از برداشت محصول خود مبادرت به آتش زدن بقایای برجای مانده از برداشت گندم و جو می نمایند.  آتش سوزی هر ساله این محصولات خسارات مالی فراوانی به کشاورزان و اقتصاد جامعه وارد می آورد، لذا با توجه به اینکه محصول گندم وجو بسیار خشک و سریع الاشتعال است و وزش باد نیز از عواملی است که موجب تسریع و شدت آتش سوزی   می شود، همه موارد فوق باعث از بین رفتن یک سال زحمت و تلاش کشاورز و ضرر و زیان به اقتصاد کشورمان می گردد. بنا بر این به کشاورزان محترم توصیه می گردد که  به طور جدی از آتش زدن بقایای بعد از برداشت گندم و جو خودداری نمایند. زیرا بازمانده محصول گندم (سفال گندم) برای زمین مفید و نوعی کود و پوشش (مالچ) محسوب می گردد. با آتش زدن سفال گندم و جو باعث فقیرتر شدن زمین خود از نظر مواد آلی و همچنین آب قابل دسترس نشوید .
حفظ بقایای گیاهی بر روی خاک اثرات مفید بسیاری دارد که از جمله ایجاد زیستگاهی برای موجودات ریز خاکی و کرمها، جلوگیری از اثرات مستقیم فرسایشی قطرات باران بر خاک، تامین غذای دام، مصارف سوختنی، افزایش ماده آلی خاک، جلوگیری از تبخیر زیاد آب از خاک و اصلاح خاک را می توان برشمرد. در غلات این بقایا کاه وکلش نامیده می شود. کاه شامل بقایای برگ ها، ریشکها و ساقه های باقی مانده بعد از برداشت غلات کوچک مانند گندم، جو، چاودار و یولاف است که طبق معمول به صورت بسته بندی از مزارع خارج می شود. کلش کاهبن های ایستاده آنها است که پس از برداشت محصول در زمین باقی می ماند. آتش زدن یک عمل سریع و حاد برای تغییر محیط است. این عمل در اکوسیستم های طبیعی و اکوسیستم های تحت مدیریت انسان، می تواند از قدرت تخریبی و آلوده کنندگی بسیار زیادی برخوردار باشد و یا ابزار مدیریت به حساب آید.
با توجه به وجود بقایای گیاهی به صورت گسترده در مزارع انگیزه ها و اهداف مختلفی جهت از بین بردن آن برای کشاورزان وجود دارد که مهمترین این اهداف و انگیزه ها به صورت زیر می باشد:
– از بین بردن علف های هرز باقیمانده در مزارع تا در سال بعد هزینه های مبارزه با علفهای هرز کاهش یابد.
– از بین بردن آفات گیاهی و جلوگیری از ایجاد محیط مناسب تکثیر این آفات.
– ایجاد سهولت بیشتر در عملیات کاشت و داشت.
بقایای محصولات زراعی معمولا توسط کشاورزان یا از مزرعه خارج می شوند یا مورد چرای دام قرار می گیرند و یا سوزانده می‌شوند. برخی کشاورزان برای رفع مزاحمت بقایای گیاهی راحت ترین روش یعنی سوزاندن آنرا انتخاب می کنند.  اگرچه آتش زدن در کوتاه مدت و در زمان سریعتر و با هزینه کمتر سبب از بین رفتن علف های هرز و تا حدی آفات مزرعه می شود اما اثرات جبران ناپذیری در کاهش حاصلخیزی خاک و از بین رفتن حشرات مفید و شکارگر دارد. به علاوه، باعث فشردگی خاک در اثر کاهش درصد مواد آلی و رطوبت خاک در نتیجه عبور ماشینهای کشاورزی در هنگام آماده سازی زمین گشته که منجر به افزایش وزن مخصوص ظاهری خاک و کاهش تبادلات گازی خاک و نقصان شدید جمعیت انواع ریز مغذی های خاک (میکروارگانیسم های خاک) می گردد. سوزاندن بقایای گیاهی باعث افزایش حساسیت به فرسایش و کاهش رطوبت خاک به هنگام کشت محصول دوم که اکثرا سویا، ذرت و یا آفتابگردان است، می گردد. سوزاندن کاه و کلش غلات باعث کاهش پایداری خاکدانه ها می گردد. بر اساس آزمایش میزان منافذ بزرگتر از ۵/۱ میلی متر در خاک، در زمین های کلش دار، ۱/۴ برابر بیشتر از زمین های کلش سوخته در سیستم خاک ورزی مرسوم (شخم به اضافه دیسک سنگین)  می باشد. سوزاندن بقایای گیاهی موجب افزایش  اسیدیته  خاک می شود. این عمل از افزایش نمک های قابل حل در خاک ناشی می گردد. سوزاندن کاه وکلش موجب کاهش ماده آلی خاک می شود. علاوه بر آن، میزان ترکیبات قابل حل در آب و چربی ها و اسیدهای هومیک روند نزولی نشان می دهند.    آتش زدن کلش از طریق تأثیر عناصر غذایی خاک، ممکن است از طریق افزایش قدرت و زمان آتش و نوع خاک و اقلیم منطقه تغییر یابد.
آتش زدن بقایای گیاهی در سطح خاک، میکرو ارگانیسم های خاک را کاهش می دهد. سوزاندن کاه و کلش گندم ۵۰ درصد از جمعیت باکتری ها را تا عمق ۵/۲ سانتی متری کاهش داد. میزان جمعیت میکروارگانیسم خاک در زمین کلش سوخته گندم در مقایسه با زمینی که در آن کلش با خاک مخلوط شده بود در حدود ۷۰ درصد بود. سوزاندن بقایای گیاهی میزان و فعالیت آنزیم های موثر در چرخه معدنی شدن عناصر در خاک نیز کاهش پیدا میکند.
همه این موارد عملاً میزان باروری خاک مزرعه را در طی چند سال بعدی بشدت کاهش می دهد و هزینه ای به مراتب بالاتر بدنبال دارد. در گذشته های دور با رهاسازی این اراضی کم بازده، بهره برداران به نقاط دیگر روی   می آورند اما در زمان حاضر علاوه بر کاهش سطح زیرکشت محدودیت های زیاد دیگری نظیر دسترسی به منابع تولید و اراضی وسیع بکر وجود دارد که باعث کاهش مساحت زمین برای هر کشاورز به دلیل افزایش جمعیت و خرد شدن اراضی در طی فرایند قوانین مربوط به ارث و تفکیک آن وجود دارد.
بقایای گیاهی حداقل چهار نقش اساسی در تولیدات گیاهی بازی می کند. اول کاهش فرسایش آبی و بادی، دوم تامین مواد غذایی گیاه، سوم به عنوان یک مالچ فعالیت کرده و میزان هدر رفت آب خاک را کاهش می دهد و چهارم تعدیل کننده دمای خاک می باشد.
در ادامه دکتر اسدی افزودند که طبق گزارش های سازمان جهاد کشاورزی استان سطح زیر کشت آبی گندم در سال زراعی جاری ۱۶۵ هزار هکتار می باشد که اگر فرض کنیم از این مقدار بقایای باقیمانده بعد از برداشت گندم ۱۵۰ هزار هکتار اراضی سوزانده شود با فرض میزان ۴ تن بقایای باقیمانده گندم در هر هکتار ۶۰۰ هزار تن بقایا سوزانده شده و از بین می رود.  در عرض ۲۰ سال این مقدار به ۱۲ میلیون تن می رسد. با یک حساب سرانگشتی معلوم می شود که ۸۰ تن ماده آلی خشک در هر هکتار در عرض ۲۰ سال از بین می رود. ایشان افزود با توجه به مضرات حاصل از سوزاندن بقایای گیاهی به خصوص کاه وکلش که در کشور ما نیز به ویژه در استان گلستان به منظور آماده سازی زمین برای کشت دوم انجام می پذیرد به نظر می رسد احیاء فن آوری و مدیریت بقایای گیاهی به عنوان یکی از راهکارهای مهم در جهت حفظ پایداری اکولوژیک  مزارع ضروری باشد. از جمله فن آوری های موفق می توان به سیستم های کشاورزی حفاظتی اشاره نمود. در این سیستم که سازگارترین سیستم کشاورزی با محیط زیست می باشدبقایای باقیمانده بعد از برداشت  نه سوزانده می شوند و نه درون خاک دفن می شوند. در این نوع فن آوری با اعمال روشهای حفاظتی بر روی همان بقایای باقیمانده عمل خاک ورزی و کشت با حداقل تردد و کوبیدگی خاک و همچنین کاهش مصرف سوخت صورت می گیرد.  در سیستم کشاورزی حفاظتی، خاک ورزیها که شامل روش های بی خاک ورزی (No-tillage) و خاک ورزی حداقل (Minimum tillage)  می باشدحداقل بقایای گیاهی (۳۰ درصد)  در سطح خاک باقی مانده که با این عمل تمامی  مضرات سوزاندن بقایای گیاهی از بین می رود.در ضمن گزارش شده که در بعضی مناطق غله خیز سه چهارم آلودگی هوا در آخر تابستان ناشی از سوزاندن بقایا است که تاثیرات زیست محیطی و انسانی مخرب بر جای   می گذارد. هنگامی که اثرات این روش در طولانی مدت بررسی می شود مشاهده می گردد که مضرات آن بیش از محاسن آن است و به مرور زمان کیفیت خاک و به تبع آن رشد و نمو محصولات زراعی را به شدت کاهش می دهد و اثرات جبران ناپذیری روی محیط زیست و تنوع زیستی آن دارد مطلوب است.
دکتر اسدی به عنوان پیشنهاد برای جلوگیری از سوزاندن بقایای گیاهی بعد از برداشت محصولات گندم و جو به موارد زیر اشاره نمود: برگزاری برنامه های تلویزیونی، رادیویی و کارگاه های آموزشی و ترویجی و آشنا کردن کشاورزان با اثرات مخرب آتش زدن بقایا، تهیه ودر اختیار قراردادن ماشین های مناسب به کشاورزان جهت مدیریت بقایا ( از قبیل ساقه خردکن، ماشینهای کاشت در بقایا و ادوات کم خاک ورز)، آموزش روش های صحیح مدیریت آفات و علف های هرز به زارعین و همچنین آشنا کردن آنها با مزایای حفظ بقایای گیاهی. با این گونه آموزشها  می توان گام های موثری در جهت کاهش عملیات سوزاندن بقایا برداشت. امروزه ثابت شده این روش با  تاثیرات مخربی که بر کیفیت خاک دارد به مرور زمان به خاک و گیاه آسیب می رساند و اثرات مخرب آن بسیار بیشتر از اثرات مثبت است.